Τι είδαν οι περιηγητές στην Ελλάδα

Ήταν Απρίλιος του 1483 όταν ο ευγενής Bernhard von Breydenbach, επίσκοπος του Mainz, ξεκίνησε από τη Βενετία το προσκυνηματικό του ταξίδι για τους Αγίους Τόπους. Ο Ύστερος Μεσαίωνας βάδιζε προς τη λήξη του, διατηρώντας το θρησκευτικό κλίμα που θεωρούσε ύψιστο χρέος κάθε χριστιανού το προσκύνημα στον Άγιο Τάφο. Σύντροφοι και συνεπιβάτες του Breydenbach στη γαλέρα του Agostino Contarini ήταν και άλλοι ευγενείς, ενήμεροι για τους κινδύνους σε θάλασσα και ξηρά: τρικυμίες, πειρατές, επιδημίες και ληστές. Ενδιάμεσοι σταθμοί, πριν από τον τελικό προορισμό τους, το Όρος Σινά, ήταν -μεταξύ άλλων- η Κέρκυρα, η Μεθώνη, ο Χάνδακας (Ηράκλειο), η Ρόδος και η Κύπρος.

Πολύτιμος καρπός εκείνου του ταξιδιού υπήρξε το βιβλίο «Reise ins Hellige Land», που τύπωσε ο Breydenbach το 1486, αφηγούμενος τις περιπέτειές του. Ένα μνημείο πρώιμης περιηγητικής μαρτυρίας, τόσο για το κείμενο όσο και για την εικονογράφησή του με ξυλογραφίες τοπίων, κτιρίων και ζώων. Ανάμεσά τους βρίσκεται η πρώτη ρεαλιστική απεικόνιση ελληνικού τόπου: μία επιχρωματισμένη ξυλογραφία του Χάνδακα. Το μοναδικό αυτό απόκτημα δεν γινόταν να λείπει από τη νέα έκθεση του Μουσείου Μπενάκη «Ταξίδια στην Ελλάδα, 15ος-19ος αι.», η οποία παρουσιάζει για πρώτη φορά στο κοινό τη Συλλογή του Ευστάθιου Φινόπουλου. Στη συλλογή θησαυρίζονται σπάνια έργα περιηγητικής λογοτεχνίας, χάρτες και εικονογραφήσεις, γεγονός που την τοποθετεί ανάμεσα στις σημαντικότερες του είδους της διεθνώς.

Κίνητρα και ενδιαφέροντα
Οι ταξιδιώτες που επισκέπτονται την Ελλάδα από τον 15ο έως και τον 19ο αιώνα είναι προσκυνητές, πρέσβεις, πρόξενοι, στρατιωτικοί, αριστοκράτες, διερμηνείς, έμποροι, καλλιτέχνες, επιστήμονες και λόγιοι. Έτσι, η εικόνα που σχηματίζουν για τον άγνωστο, «άλλο» τόπο, οι αλήθειες δηλαδή που επιλέγουν να αποτυπώσουν, να αγνοήσουν, να μεταδώσουν, να εξωραΐσουν ή να παραποιήσουν ποικίλλει ανάλογα με τα κίνητρα, τα ενδιαφέροντα, τις ιδεολογίες και, βεβαίως, τη χρονολογία του ταξιδιού τους.

Οι απεικονίσεις των πρώτων περιηγητών είναι απλοϊκές και φανταστικές, όπως βλέπουμε σε δύο έργα: μία ξυλογραφία που παρουσιάζει την Αθήνα σαν ευρωπαϊκή μεσαιωνική πόλη και μία λιθογραφία με το μνημείο του Λυσικράτη σε απόσταση αναπνοής από τη θάλασσα. Από τον 17ο αιώνα, οι περιηγητές επιδιώκουν την εγκυρότητα και το ενδιαφέρον τους δεν περιορίζεται μόνο στους τόπους αλλά επεκτείνεται στα αρχαία μνημεία και στους κατοίκους των περιοχών που επισκέπτονται.

Αρχαιολατρεία και φιλελληνισμός
Η στροφή στο ενδιαφέρον των περιηγητών είναι σε αντιστοιχία με το ευρωπαϊκό ρεύμα της αρχαιολατρείας που εκδηλώθηκε στα γράμματα και τις τέχνες και τον ποιοτικά διαφορετικό φιλελληνισμό, ο οποίος κορυφώθηκε στα χρόνια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Ανάμεσα στα εκθέματα ο επισκέπτης βλέπει ένα σπάνιο μονόφυλλο που αναπαριστά τον βομβαρδισμό της Αθήνας από τον Βενετό Μοροζίνι, το 1687 και ένα πορτραίτο του Λόρδου Βύρωνα που εκδόθηκε το 1824, τη χρονιά του θανάτου του φλογερού φιλέλληνα. Αυξημένο ενδιαφέρον για τον ελληνικό Αγώνα εκδήλωνε και ο ευρωπαϊκός Τύπος, όπως καταδεικνύει μία εικόνα της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου (Οκτώβριος 1827) δημοσιευμένη σε γαλλικό περιοδικό το 1829.

Άλλα εξαιρετικά εκθέματα είναι δύο χάρτες του Αλεξανδρινού γεωγράφου Κλαύδιου Πτολεμαίου (2ος αι. μ.Χ.), τα έργα του οποίου τυπώθηκαν για πρώτη φορά στα τέλη του 15ου αιώνα. Εντυπωσιακές είναι επίσης οι εκδόσεις με οθωμανικές και ελληνικές ενδυμασίες. Από τις όψεις των πόλεων εξαιρετικά όμορφο είναι ένα «πανόραμα της Αθήνας» από τον ομώνυμο ταξιδιωτικό οδηγό του Karl Baedeker που εκδόθηκε το 1889: σπίτια, μέγαρα, μνημεία αποτυπώνονται με απίστευτη ευκρίνεια και στην τελευταία λεπτομέρειά τους.

Η αίθουσα της έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη είναι ντυμένη με μία ξυλογραφία του Χάνδακα, ιδανικό σκηνικό για τα 200 έργα που εκτίθενται εκεί. Είναι μία χαρούμενη έκθεση, με στιγμές χιούμορ, στην οποία ο επισκέπτης περιηγείται υπό τους ήχους μιας φιλελληνικής σύνθεσης του Αυστριακού Hieronymous Payer. Η παρτιτούρα είναι του 1830 και ανήκει στη Συλλογή Φινόπουλου. Το έργο ακούγεται εκτελεσμένο από τη μαέστρο και πιανίστα Ζωή Ζενιώδη. Την επιμέλεια της έκθεσης έχουν οι ερευνητές της συλλογής: Μαρία Ξεναρίου, Μίκρα Παλιούρα και Κωνσταντίνος Ι. Στεφανής.

Ο συλλέκτης και η συλλογή του
Ο Ευστάθιος Φινόπουλος άρχισε να συγκροτεί τη συλλογή του στις αρχές της δεκαετίας 1960, αγοράζοντας βιβλία από κάποιον υπαίθριο παλαιοπώλη στη Farrington Road του Λονδίνου. Το πρώτο του απόκτημα ελληνικού ενδιαφέροντος ήταν ο 3ος τόμος του έργου των J. Stuart και N. Revett «The Antiquities of Athens» στην τιμή των 4 λιρών. Έκτοτε, η αναζήτηση παλαιών βιβλίων ταξιδιωτικού και χαρτογραφικού χαρακτήρα έγινε καθημερινή συνήθεια, με αποτέλεσμα να συγκροτήσει μία μοναδική συλλογή αποτελούμενη από 20.000 τόμους και 5.000 χαρακτικά. Το κριτήριο αγοράς του συλλέκτη ήταν η προσιτή τιμή και ένα από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της συλλογής του είναι τα πολλαπλά «τραβήγματα» (αντίτυπα) κάποιων βιβλίων (διαδοχικές εκδόσεις και ποικίλες μεταφράσεις του ίδιου βιβλίου).

Πληροφορίες: Έκθεση «Ταξίδια στην Ελλάδα, 15ος-19ος αι.», Μουσείο Μπενάκη, Κουμπάρη 1, Αθήνα. Διάρκεια έκθεσης έως 29 Απριλίου 2018.

Καθημερινή ήταν και η έρευνα που αφιέρωσε και συνεχίζει να αφιερώνει ο συλλέκτης για κάθε απόκτημά του, εξελισσόμενος σε έναν από τους καλύτερους γνώστες των περιηγητικών θεμάτων και εκδόσεων. Το 2013 η Συλλογή Φινόπουλου δωρήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη και λειτουργεί υπό την εποπτεία του συλλέκτη. Ο πλούτος του υλικού αποτυπώθηκε σε μία σύνθετη βάση δεδομένων, η οποία περιλαμβάνει αναλυτική περιγραφή των βιβλίων, με θεματικά ευρετήρια και πληροφορίες για τους περιηγητές και τα ταξίδια.