Γιατί να επισκεφθείτε τον Μαραθώνα

«Δέσποτα, μέμνεο των Αθηναίων». Αυτήν τη φράση επαναλάμβανε ένας δούλος στον Δαρείο σε κάθε γεύμα του, με δική του εντολή. Ο βασιλιάς των Περσών ήθελε να θυμάται τους Αθηναίους επειδή η Αθήνα, μαζί με την Ερέτρια, ήταν οι δύο ελληνικές πόλεις που στήριξαν την Ιωνική επανάσταση (500/499 π.Χ. - 494 π.Χ.) εναντίον της πανίσχυρης περσικής αυτοκρατορίας. Η τιμωρία τους για λόγους κύρους αλλά και παραδειγματισμού οδήγησε στην εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας, το 490 π.Χ.  Ο περσικός στρατός  ηττήθηκε ωστόσο από τους Αθηναίους και  τους Πλαταιείς στην Μάχη του Μαραθώνα, η οποία υπήρξε ένα κορυφαίο γεγονός  ολικής ανατροπής της Ιστορίας.

Εάν βρεθείτε στην Αθήνα, μην παραλείψετε να επισκεφθείτε τον κοντινό Μαραθώνα, το όνομα του οποίου είναι γνωστό σε όλο κόσμο και από τον «Μαραθώνιο Δρόμο», το ολυμπιακό άθλημα που θεσπίστηκε στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της σύγχρονης εποχής (Αθήνα, 1896). Είναι η περιοχή όπου έγινε η πρώτη σύγκρουση Ελλήνων και Περσών σε ελληνικό έδαφος και η πρώτη στην ιστορία αμφίβια επιχείρηση. Στον τόπο της μάχης διασώζεται μόνο ο χορταριασμένος τύμβος των Μαραθωνομάχων, οι σπόνδυλοι μιας μαρμάρινης κολόνας και κάποιες επιγραφές. Ταπεινά λείψανα, τα οποία ωστόσο θυμίζουν τη μοναδική ικανότητα του ανθρώπου να συνθέτει Ιστορία με τα πιο απρόβλεπτα σενάρια.

"Η Μάχη του Μαραθώνα έδωσε το πρώτο πλήγμα στην περσική αλαζονεία. Μέσα από αυτήν ανδρώθηκε η αθηναϊκή δημοκρατία και οι Αθηναίοι, μόνοι απέναντι στους Πέρσες, θεμελίωσαν με τη νίκη τους την ηγεμονική θέση τους στην Ελλάδα

Μία άνιση μάχη
Όπως συμβαίνει με κάθε μυθική μάχη, οι πληροφορίες για την σύγκρουση των Περσών και των Ελλήνων στον Μαραθώνα έχουν το στοιχείο της υπερβολής. Σύμφωνα με τον Λυκούργο, στις ακτές του κάμπου του Μαραθώνα αποβιβάστηκαν 90.000 Πέρσες, ενώ ο Κορνήλιος Νέπως τους ανεβάζει στους 210.000 και ο Ιουστίνος στους 600.000. Οι νεότεροι ιστορικοί εκτιμούν ότι οι Πέρσες δεν ήταν περισσότεροι από 12.000-25.000 καθώς η κατάφρακτη (με κατάστρωμα) τριήρης και η οπλιταγωγός ναυς μπορούσαν να μεταφέρουν αντίστοιχα 40 ή 70 οπλίτες. Πιθανότερο εκτιμάται να ήταν περί τους 12.000 άντρες, καθώς ο αριθμός των 600 πλοίων που αναφέρει ο Ηρόδοτος κρίνεται υπερβολικός (πιθανόν ήταν περί τα 300). Οι ελληνικές δυνάμεις μετρούσαν 9.000 Αθηναίους και 1.000 Πλαταιείς (η πόλη τους ήταν πιστή σύμμαχος των Αθηναίων). Ο τρομερός στρατός των Σπαρτιατών έφθασε μετά το τέλος της μάχης.

Όσον αφορά στο ιστορικό της μάχης, οι αρχαίοι ιστορικοί μάς πληροφορούν ότι προηγήθηκε μία εκνευριστική αναμονή, από την 8η ή 9η Βοηδρομιώνος (Σεπτέμβριος), έως τη διεξαγωγή της στις 16 του ίδιου μήνα. Η καθυστέρηση αυτή ευνοούσε τους Αθηναίους, οι οποίοι είχαν διασφαλίσει το δρόμο για την Αθήνα και μπορούσαν να περιμένουν τις σπαρτιατικές ενισχύσεις, ενώ καθιστούσε ακατανόητη την  τακτική του Πέρση στρατηγού Δάτη. Το συμπέρασμα είναι ότι οι Πέρσες ήθελαν να κρατήσουν ακινητοποιημένη την αθηναϊκή δύναμη στον Μαραθώνα μέχρι να ολοκληρώσουν την πολιορκία της Ερέτριας.  Ώσπου ήρθε ξαφνικά η είδηση της πτώσης της Ερέτριας και ότι ο Πέρσης στρατηγός Αρταφέρνης σηκώνει τις άγκυρες για να ενωθεί με τον Δάτη. Όχι στον Μαραθώνα, αλλά στο Φάληρο, δίπλα στην Αθήνα.

"«Οι Πέρσες νόμιζαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί και όδευαν στον όλεθρο, καθώς τους έβλεπαν λίγους να τρέχουν χωρίς να έχουν ούτε ιππικό ούτε τοξότες» λέει ο Ηρόδοτος, περιγράφοντας τη Μάχη του Μαραθώνα

Η ελληνική επέλαση
Η ώρα της αναμέτρησης είχε έρθει, άλλη καθυστέρηση θα μπορούσε να αποβεί μοιραία.  Τις δύο παρατάξεις χώριζε απόσταση οκτώ σταδίων (περίπου 1.500 μ.). Στη μία πλευρά ήταν το ποικιλόχρωμο και θορυβώδες πλήθος του περσικού στρατού. Στην άλλη βρισκόταν η σιωπηλή συμπαγής φάλαγγα των Ελλήνων οπλιτών που φάνταζε από μακριά σαν ένα μπρούτζινο τείχος. Έγιναν οι θυσίες (τα σφάγια) και βγήκαν ευνοϊκές. Το σύνθημα της επίθεσης έδωσε ο στρατηγός Μιλτιάδης απλώνοντας το χέρι. Η εικόνα που παρουσίαζε η ελληνική φάλαγγα πρέπει να ήταν τρομακτική καθώς όρμησε τρέχοντας όχι μόνο τα 150-200 μ., που ήταν το βεληνεκές των εχθρικών τόξων, αλλά και τα 1.500 μ. που την χώριζαν από τις γραμμές του αντιπάλου. Αυτήν την εικόνα δίνει ο Ηρόδοτος, προσθέτοντας:  «Οι Πέρσες νόμιζαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί και όδευαν στον όλεθρο, καθώς τους έβλεπαν λίγους να τρέχουν χωρίς να έχουν ούτε ιππικό ούτε τοξότες».

Έχοντας απέναντί του ένα ισχυρότερο αριθμητικά στράτευμα, ο Μιλτιάδης σχεδίασε τη διάταξη της ελληνικής παράταξης με εξασθενημένο κέντρο και πύκνωση των δυνάμεων στα κέρατα. Κάποια στιγμή τα εκλεκτά σώματα του περσικού στρατού διέρρηξαν τη λεπτή γραμμή της αθηναϊκής παράταξης. Ήταν η πιο κρίσιμη στιγμή της μάχης καθώς με τη διάλυση του κέντρου υπήρχε ο κίνδυνος για περικύκλωση και καταστροφή των δύο κεράτων που κάλυπταν τα πλευρά. Ωστόσο οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς που κατείχαν τα κέρατα είχαν προλάβει να τρέψουν σε φυγή τους αντιπάλους τους και κλείνοντας την τσιμπίδα (συγκλίνοντας τα κέρατα) συνέτριψαν τον εχθρό.

Μετά τη νίκη οι Αθηναίοι καταδίωξαν τους ηττημένους έως τα πλοία τους, όπου οι απώλειες των Περσών σε άντρες ήταν ακόμη μεγαλύτερες. Οι Αθηναίοι προσπάθησαν να πυρπολήσουν τα πλοία τους ή, όπως λέει ο Ηρόδοτος, να εμποδίσουν τον απόπλου με χέρια και με δόντια. Όπως έκανε ο Κυνέγειρος, αδελφός του Αισχύλου, ο οποίος άρπαξε ένα πλοίο με το χέρι. Όταν του το ακρωτηρίασε ένας Πέρσης, άρπαξε το πλοίο με το άλλο χέρι και όταν το έχασε και αυτό, γράπωσε το πλοίο με τα δόντια του μέχρι να ξεψυχήσει, όταν ο Πέρσης του έκοψε το κεφάλι. Οι απώλειες των Αθηναίων ήταν οι 192 Μαραθωνομάχοι που τάφηκαν στο πεδίο της μάχης, στον περίφημο Τύμβο που διατηρεί, μέσα στο ήρεμο αγροτικό τοπίο του Μαραθώνα, την ανάμνηση της φοβερής εκείνης σύγκρουσης δύο μεγάλων λαών, πολιτισμών και κοσμοαντιλήψεων.

Μυθική διάσταση
Ας δούμε γιατί η μάχη υπήρξε τόσο σημαντική. «Τί ήταν για τον Δαρείο η Αθήνα, ακόμη και η Σπάρτη; Κάποιοι ταραξίες ανάμεσα σε ένα πλήθος πόλεων της άλλης όχθης του Αιγαίου, οι οποίες βρίσκονταν σε αδιάκοπη έριδα μεταξύ τους», επισημαίνει ο αρχαιολόγος Γιώργος Σταϊνχάουερ στην εκπληκτική έκδοση «Ο Μαραθών και το αρχαιολογικό Μουσείο» της Eurobank EFG. Να θυμίσουμε ότι έριδες ταλάνιζαν και τις εσωτερικές υποθέσεις των πόλεων, μεταξύ των οποίων και η Αθήνα. Μπορεί λοιπόν οι μεταγενέστερες νίκες εναντίον των Περσών «στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές να ήταν πιο σημαντικές για το μέλλον του πολιτισμού», τονίζει ο συγγραφέας. Η μάχη όμως «που έδωσε το πρώτο πλήγμα στην περσική αλαζονεία και μέσα από την οποία ανδρώθηκε η αθηναϊκή δημοκρατία» ήταν εκείνη του Μαραθώνα. Μόνοι απέναντι στους Πέρσες, οι Αθηναίοι «θεμελίωσαν πάνω σε αυτήν την μοναξιά την ηγεμονική θέση τους στην Ελλάδα».

Η μάχη του Μαραθώνα έλαβε μυθική διάσταση όπως δείχνουν οι υπερβολές  για το μέγεθος του περσικού στρατού ή, για παράδειγμα, για την κούρσα της ελληνικής φάλαγγας, όταν είναι αδύνατο να τρέξει τόσο μεγάλη απόσταση ένας βαριά οπλισμένος οπλίτης. Η μυθική αυτή διάσταση και η μεταγενέστερη δόξα της μάχης υπήρξαν, σε κάποιο βαθμό, «το δημιούργημα -και το άλλοθι- της αθηναϊκής ηγεμονικής πολιτικής. Η μάχη αυτή ωστόσο αποτέλεσε την πρώτη και τη μεγαλύτερη δοκιμασία της ενότητας και την πηγή της αυτοπεποίθησης που θεμελίωσε το μεγαλείο της Αθήνας». Απέναντι στον εχθρό και στην βαρβαρότητα οι Αθηναίοι στάθηκαν όλοι ενωμένοι. Και θριάμβευσαν.