«Θυμόμαστε τις μούσες που ενέπνευσαν μεγάλους άνδρες, κυρίως όταν κάνουμε κάποιο μεγάλο αφιέρωμα σε εκείνους. Στην καλύτερη περίπτωση πρόκειται για μία σύντομη αναφορά βιογραφικών στοιχείων, καθώς ξεχνιούνται στη σκιά των συντρόφων τους». Έτσι άρχιζε το άρθρο που δημοσίευσε ο Guardian όταν πέθανε η Τζόαν Λη Φέρμορ, το 2003, αποκαλώντας τη «Μούσα της Μεσογείου». Ήταν η σύζυγος του φημισμένου ταξιδιωτικού συγγραφέα Πάτρικ Λη Φέρμορ. Έζησαν μαζί μία ολόκληρη ζωή, στην οποία τίποτα δεν ήταν συμβατικό και συνηθισμένο. Όμως, η Τζόαν δεν ήταν μόνο μούσα για εκείνον. Βαθιά καλλιεργημένη, οξύνους, εκθαμβωτικά όμορφη, αθόρυβη από επιλογή, διακριτική αλλά και τολμηρή, η Τζόαν υπήρξε αυθύπαρκτη δημιουργική προσωπικότητα. Απόδειξη οι φωτογραφίες της από τη μεταπολεμική Ελλάδα που παρουσιάζονται στην έκθεση «Joan Leigh Fermor. Φωτογράφος και αγαπημένη» στο Μουσείο Μπενάκη. Είναι 146 φωτογραφίες τραβηγμένες από τη δεκαετία 1940 έως εκείνην του 1960, στις οποίες αποτυπώνεται η μεγάλη αγάπη της για την Ελλάδα.
Βρετανοί και οι δύο, ο Πάτρικ και η Τζόαν γνωρίστηκαν στο Κάιρο λίγο μετά τα Χριστούγεννα του 1944, με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο να μαίνεται ακόμη στην Ευρώπη. Εκείνος, 29 ετών, καστανός και με φωτεινά μάτια, ήταν ήδη ένας ήρωας καθώς είχε συμμετάσχει στην απαγωγή του Γερμανού διοικητή Κράιπε, στην Κρήτη. Εκείνη λίγο μεγαλύτερη, 32 ετών, ξανθιά, γαλανομάτα και κομψή στη συμπεριφορά, δεν υστερούσε σε ανήσυχο πνεύμα και μαχητικότητα. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο φωτογράφισε βομβαρδισμένα κτίρια εθνικής σημασίας του Λονδίνου, εργάστηκε ως νοσοκόμα και απασχολήθηκε με την κρυπτογράφηση στις πρεσβείες της Ισπανίας, της Αλγερίας και της Αιγύπτου. Ήταν έρωτας με την πρώτη ματιά. Έζησαν μαζί σχεδόν 60 χρόνια, πολλά από αυτά στο μυθικό, πέτρινο σπίτι τους στην Καρδαμύλη, το οποίο δώρισαν στο Μουσείο Μπενάκη.
Ο Πάτρικ
Για όλα τα παραπάνω, το BBC χαρακτήρισε τον Πάτρικ Λη Φέρμορ «Κράμα Ιντιάνα Τζόουνς, Τζέιμς Μποντ και Γκράχαμ Γκριν». Γεννήθηκε το 1915, είχε μικτή αγγλική και ιρλανδική καταγωγή και ήταν γιος του διάσημου γεωλόγου Σερ Λιούις Λη Φέρμορ. Ξεκίνησε να ταξιδεύει πολύ νωρίς. Το 1933, σε ηλικία 18 ετών, πέρασε τη Μάγχη και διέσχισε την Ευρώπη με τα πόδια, με προορισμό την Κωνσταντινούπολη, όπου έφθασε την Πρωτοχρονιά του 1935. Από εκεί πέρασε στην Ελλάδα, ταξίδεψε στον Άθω και σε άλλες περιοχές, μαθαίνοντας τα ήθη και τη γλώσσα της χώρας που θα γινόταν η δεύτερη πατρίδα του. Με την κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επέστρεψε στην Αγγλία και κατατάχθηκε στην Ιρλανδική Φρουρά. Επειδή γνώριζε την ελληνική γλώσσα, τοποθετήθηκε ως σύνδεσμος αξιωματικός στον Ελληνικό Στρατό, γεγονός που τον έφερε πάλι στην Ελλάδα. Μεταμφιεσμένος σε βοσκό, έζησε και δύο χρόνια στα βουνά της Κρήτης, όπου οργάνωνε τον αγώνα των ανταρτών και ηγήθηκε της ομάδας που απήγαγε τον προαναφερθέντα Γερμανό διοικητή.
Η Τζόαν
Ποια ήταν όμως η Joan Elizabeth Eyres Monsell (μετέπειτα Φέρμορ), η οποία από πολλούς θεωρείται μια από τις καλύτερες ερασιτέχνες φωτογράφους στην Αγγλία; Γεννημένη το 1912, η Τζόαν ήταν η δεύτερη από τις τρεις κόρες του Bolton Eyres Monsell, του πρώτου υπουργού Ναυτιλίας του Ηνωμένου Βασιλείου. Ως γόνος αριστοκρατικής οικογένειας πήρε εξαιρετική εκπαίδευση και ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο Παρίσι και τη Φλωρεντία. Αρχικά ασχολήθηκε με την αρχιτεκτονική φωτογραφία και είδε τις πρώτες φωτογραφίες της (δεκαετία 1930) να δημοσιεύονται στα περιοδικά Architectural Review και Horizon.
"«Είχε στη φύση της κάτι το αινιγματικό... μια πολύ σαγηνευτική παρουσία. Ήταν η καλαισθησία και η λαμπρή της οξύνοια, η αντίληψη και το αλάθητο υψηλό κριτήριο που κατέστησαν την Τζόαν ιδανική μούσα για τον σύζυγό της Πάντι Λη Φέρμορ», έγραψε ο Βρετανός ζωγράφος Τζον Κράξτον
Το 1939 η Τζόαν παντρεύτηκε τον John Rayner, εκδότη της εφημερίδας The Daily Express. Όταν γνώρισε τον Πάτρικ, το 1944, φορούσε ακόμη τη βέρα της, ενώ εκείνος είχε μόλις βγει από μια δύσκολη σχέση. Από τότε έγιναν αχώριστοι, ακόμη και όταν δεν ζούσαν μαζί. Παντρεύτηκαν το 1968. Αξιολάτρευτοι άνθρωποι και οι δύο, είχαν ασίγαστη περιέργεια για τον κόσμο και έζησαν περιτριγυρισμένοι από αγαπημένους φίλους. Έφυγαν πλήρεις ημερών: εκείνη σε ηλικία 91 ετών και ο αγαπημένος της Paddy, όπως αποκαλούσε τον Πάτρικ Λη Φέρμορ, στα 96 του χρόνια. Ο γάμος τους ήταν μία σχέση αγάπης, στην οποία ο καθένας διατηρούσε την ανεξαρτησία και τα ενδιαφέροντά του.
Η έκθεση
Η έκθεση που διοργάνωσαν τα Φωτογραφικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη σε συνεργασία με το Paddy & Joan Leigh Fermor Arts Fund είναι η πρώτη που αφιερώνεται στην Τζόαν, φέρνοντας κοντά μας μία άγνωστη ουσιαστικά καλλιτέχνιδα. Την επιμέλεια της έκθεσης έχει η Ολίβια Στιούαρτ, η οποία ήταν φίλη του ζεύγους Φέρμορ. Χάρη στις δικές της προσπάθειες το αρχείο της Τζόαν περιήλθε στη Εθνική Βιβλιοθήκη της Σκωτίας, η οποία ανέλαβε αργότερα και το αρχείο του Πάτρικ Λη Φέρμορ.
Οι φωτογραφίες προέρχονται από το τεράστιο αρχείο που δημιούργησε η Τζόαν ταξιδεύοντας με τον Πάτρικ στη μεταπολεμική Ελλάδα. Mε εξαίρεση εκείνες που δημοσιεύτηκαν στα βιβλία του Λη Φέρμορ, «Μάνη» και «Ρούμελη», οι υπόλοιπες παρέμεναν μέχρι σήμερα άγνωστες. Πολλές φωτογραφίες εικονίζουν τον Paddy, ενώ μια σειρά από αυτές αφορά μια κρουαζιέρα του ζεύγους Φέρμορ στην Ελλάδα μαζί με τον John Craxton, την Margot Fonteyn και τον Freddy Ashton.
"Με αγνή, καθαρή και τρυφερή ματιά φωτογράφισε η Τζόαν Λη Φέρμορ την μεταπολεμική Ελλάδα. Η χώρα μας υπήρξε η αγαπημένη, δεύτερη πατρίδα για την ίδια και τον σύζυγό της, τον φημισμένο συγγραφέα Πάτρικ Λη Φέρμορ
Τρυφερή ματιά
«Η ματιά της προς την Ελλάδα είναι αγνή, καθαρή και τρυφερή», σημειώνει η υπεύθυνη Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη Αλίκη Τσίργιαλου. Όπως και οι Έλληνες φωτογράφοι εκείνης της εποχής (Βούλα Παπαϊωάννου, Δημήτρης Χαρισιάδης, Ιωάννης Λάμπρου, Νικόλαος Τομπάζης), η Τζόαν Λη Φέρμορ «φωτογραφίζει με έντονο το πνεύμα αισιοδοξίας που επικράτησε μετά τον πόλεμο. Απαθανατίζει τη ραστώνη κάτω από τον αιγαιοπελαγίτικο ήλιο σε μια περίοδο που τα ελληνικά νησιά καθιερώνονται ως ιδανικός τρόπος ζωής, καταγράφει τα ήθη και τα έθιμα του τόπου μας. Στα πρόσωπα των ανθρώπων της υπαίθρου δεν εικονίζεται ο μόχθος, αλλά η χαρά. Στις περισσότερες εικόνες είναι εμφανής η οικειότητα που αναπτύσσει ο εικονιζόμενος με τη δημιουργό. Από τεχνικής πλευράς, επιλέγει και εκείνη το ασπρόμαυρο κυρίως φιλμ σε τετράγωνο format. Η Rolleiflex, η μηχανή που χρησιμοποιούσε, ξεχώριζε άλλωστε στις προτιμήσεις των φωτογράφων που ασχολήθηκαν με την τοπιογραφία».
Εάν θέλετε να δείτε εικόνες από την Ελλάδα του χθες, όταν οι ανεμόμυλοι δέσποζαν ακόμη στο τοπίο των νησιών και οι τόποι διατηρούσαν την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία τους, μη χάσετε την έκθεση που θα διαρκέσει έως τις 21 Οκτωβρίου 2018. H έκθεση συνοδεύεται από την αγγλική έκδοση «The photographs of Joan Leigh Fermor. Artist and Lover», σε επιμέλεια της Ολίβια Στιούαρτ και του Ίαν Κόλινς από το Haus Publishing.
Πληροφορίες: Έκθεση «Joan Leigh Fermor. Φωτογράφος και αγαπημένη», Μουσείο Μπενάκη, Κουμπάρη 1, Αθήνα. Διάρκεια έκθεσης έως 21 Οκτωβρίου 2018.
