Το ζήτημα της δουλείας στην αρχαία Ελλάδα πάντα έχει ενδιαφέρον, όχι μόνο επειδή η δουλειά καθαυτήν είναι σημαντικό θέμα για εμάς σήμερα, αλλά και επειδή ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός είναι η πηγή του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Ως εκ τούτου, φαίνεται έως και αντιφατικό το πώς μια τέτοια κοινωνία περιλάμβανε τους δούλους ως αναπόσπαστο στοιχείο της δομής της.
Στην αρχαία Ελλάδα, λοιπόν, υπήρχαν δούλοι, και ήταν πολλοί. Μάλιστα, αντιμετωπίζονταν όπως τα διάφορα άλλα αγαθά, με οικονομικούς όρους. Το δουλεμπόριο, όχι μόνο δεν αποτελούσε κρυφή εμπορική συναλλαγή, αλλά γινόταν όπως κάθε άλλη μορφή εμπορίου, ανοιχτά. Όσο για τους τόπους διεξαγωγής του, αυτοί ήταν παντού: Στη Μαύρη Θάλασσα, στην Αδριατική, στην ανατολική Μεσόγειο και στη Βόρεια Αφρική, καθώς και στα παραδοσιακά κέντρα, Αθήνα, Αίγινα, Κόρινθος, Χίος κ.α. Με άλλα λόγια, η κλασική Ελλάδα, κοινωνικά και οικονομικά, δεν είχε απολύτως κανένα πρόβλημα με την αγορά ή πώληση ανδρών, γυναικών και παιδιών, τουλάχιστον στο βαθμό που αυτά τα «αγαθά» ήταν ξένα.
Μία από τις κύριες πηγές υποδούλωσης, ειδικά σε μαζική μορφή, ήταν οι πόλεμοι. Παρ’ όλα αυτά, δεν πωλούνταν μαζικά δούλοι. Αντίθετα, διανέμονταν στους εμπόρους, οι οποίοι τους διακινούσαν όπως αυτοί θεωρούσαν πως ήταν καλύτερο.
Δούλους αγόραζαν ακόμα και πόλεις-κράτη, προκειμένου να εξυπηρετήσουν κάποια δημόσια υπηρεσία. Για παράδειγμα, η Αθήνα (5ος αι. π.Χ.) είχε αγοράσει τοξότες από τη Σκυθία, ως όργανα τάξης. Ωστόσο, σε σύγκριση με τον γενικότερο αριθμό δούλων, οι κρατικά αποκτημένοι δούλοι αποτελούσαν ένα ελάχιστο ποσοστό.
Στο αρχαιοελληνικό σπίτι (οίκος) περιλαμβάνονταν και οι δούλοι, ο αριθμός των οποίων σηματοδοτούσε τον πλούτο και την κοινωνική τάξη της οικογένειας. Οι δούλοι αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος του νοικοκυριού, ενώ ο ρόλος τους ποίκιλλε ανάλογα με τον πλούτο και τη δυναμική της οικογένειας. Επίσης, ανάλογα με τις οικονομικές διακυμάνσεις και ανάγκες του νοικοκυριού, οι δούλοι μπορεί να πωλούνταν ή να αγοράζονταν καινούργιοι. Όταν κάποιος δούλος αγοραζόταν, του άλλαζαν το όνομα, ώστε να ενσωματωθεί στον οίκο.
Γενικά, υπήρχαν στενές σχέσεις μεταξύ του δούλου και του αφεντικού του σπιτιού, οι οποίες ορισμένες φορές κατέληγαν πολύ προσωπικές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Αριστοτέλης, ο οποίος, όταν πέθανε η γυναίκα του, απέκτησε γιο με μια δούλα του. Πέρα όμως από την οικονομική σημασία του, ο δούλος λειτουργούσε και ως παράγοντας προκειμένου ο αφέντης να διαμορφώσει την αίσθηση του εαυτού ως κυρίου, δυνατού και προστάτη.
Αθήνα
Για τους μελετητές, η κλασική Αθήνα θεωρείται μία από τις πέντε κοινωνίες της αρχαίας ιστορίας, που ήταν γνήσια κοινωνία δούλων, δηλαδή δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η παρουσία δουλείας και η σημασία της για τη λειτουργία της πόλης.
Ως προς τον αριθμό των δούλων που υπήρχαν στην αρχαία Αθήνα, οι απόψεις διαφέρουν σημαντικά. Ωστόσο, ακόμα και με τους μετριοπαθέστερους υπολογισμούς, οι δούλοι αποτελούσαν το 15% του συνολικού πληθυσμού! Οι υψηλότερες εκτιμήσεις ανεβάζουν τον αριθμό στις 10.000 ψυχές, δηλαδή πιο κοντά στο 40% του πληθυσμού.
Οι αθηναίοι δούλοι δεν διέφεραν, ενδυματολογικά, από τους αφέντες. Οι πολίτες ξεχώριζαν από τους δούλους μέσω της συμμετοχής τους σε δραστηριότητες, όπου απαγορεύονταν οι δούλοι, όπως το να πηγαίνουν στις συνελεύσεις, σε πολιτικές συναντήσεις, στα δικαστήρια, στα γυμναστήρια κ.λπ.
Από τη μεριά τους, οι ελεύθεροι ενδιαφέρονταν περισσότερο ώστε να μην θεωρηθούν ότι είναι δούλοι. Γι’ αυτό και απέφευγαν δραστηριότητες που εκτελούνταν από δούλους. Αυτός ίσως είναι και ο λόγος της αντιπάθειας των πολιτών για τις πρακτικές δραστηριότητες, όπως το διαπιστώνουμε από διάφορες λογοτεχνικές πηγές.
Επίσης, σε αντίθεση προς τους πολίτες, οι δούλοι μπορούσαν να τιμωρηθούν με φυσικές ποινές, π.χ. μαστίγωμα.
Στο αθηναϊκό νοικοκυριό, οι δούλοι εκτελούσαν ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, όπως η φροντίδα των παιδιών, των αρρώστων, η φύλαξη της πόρτας, μαγείρεμα, μεταφορά μηνυμάτων, αγορές κτλ.
Σπάρτη
Στη Σπάρτη, η ειλωτεία αντιστοιχούσε στη δουλεία. Διήρκησε καθ’ όλη τη διάρκεια της ανόδου, αποκορύφωσης και πτώσης της Σπάρτης, μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση στο δεύτερο ή πρώτο αιώνα π.Χ., σύμφωνα με τον Στράβωνα.
Παρά το ότι, σε σχέση με την Αθήνα, ο πληθυσμός της Σπάρτης ήταν μικρότερος, είχε μεγαλύτερη αναλογία ελεύθερου/δούλου, ενώ δεύτερη σε αυτή την αναλογία ήταν η Χίος, όχι η Αθήνα.
Οι είλωτες ήταν και δεν ήταν δούλοι, όπως νοούνταν στην Αθήνα, επειδή ήταν γηγενείς Έλληνες. Μάλιστα, οι είλωτες από τη Μεσσηνία, την περίοδο που ζούσε ο Πλάτων, είχαν πετύχει την χειραφέτησή τους κατά τρόπο μαζικό, με τη βοήθεια ενός εχθρικού αρχικά (και μετέπειτα συμμάχου), της Θήβας.
Πηγή
Bradley, Keith – Cartledge Paul, The Cambridge World History of Slavery, Cambridge University Press, Cambridge 2011.
