Ποιο ήταν το πολιτικό σχέδιο του Γάλλου βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ' για το κυκλαδικό Αρχιπέλαγος το 1685; Γιατί έστειλε εκεί, υπό άκρα μυστικότητα, έμπειρους ναυτικούς και μηχανικούς για τη χαρτογράφηση θαλάσσιων στρατηγικών τοποθεσιών; Μπορεί η μετριοφροσύνη να μην περιλαμβανόταν στις αρετές του «Βασιλιά Ήλιου», που δήλωνε «L'etat, c'est moi» (Το κράτος είμαι εγώ). Ήξερε όμως από πολιτική, διπλωματία και στρατηγικές επιχειρήσεις που διασφάλιζαν τα γαλλικά συμφέροντα σε γεωγραφικές περιοχές νευραλγικής σημασίας, μεταξύ των οποίων η Ανατολική Μεσόγειος, όπου βρίσκεται και το Αιγαίο. Απόδειξη η έκθεση «Αρχιπέλαγος 1685-1687 στους χάρτες του Λουδοβίκου ΙΔ΄», η οποία φιλοξενείται στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), έως τις 2 Απριλίου.
Ζώνες ασφαλούς αποβίβασης, οχυρώσεις, αμυντικές ζώνες, χώρους συγκέντρωσης στρατευμάτων και οικισμούς περιλαμβάνουν οι χάρτες του Λουδοβίκου ΙΔ΄ για το κυκλαδικό Αρχιπέλαγος, γεγονός που θέτει ερωτήματα σχετικά με το τι σχεδίαζε να κάνει εκεί
Τα εκθέματα είναι δύο σπάνιες συλλογές χειρόγραφων χαρτών που σχεδίασαν οι μηχανικοί του Λουδοβίκου ΙΔ΄ και παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Πρόκειται για χάρτες που θεωρούνται παγκοσμίως μοναδικοί τόσο ως έργα τέχνης όσο και ως εξαιρετικά δείγματα της νησιωτικής χαρτογραφίας του 17ου αιώνα, με επιπλέον ξεχωριστό χαρακτηριστικό τη μεγάλη κλίμακα απεικόνισης, πρωτόγνωρη για την εποχή και τον γεωγραφικό χώρο του Αιγαίου. Συγκεκριμένα η κλίμακα είναι 1 προς 5.000, «κλίμακα τρομακτική ακόμη και για τα σημερινά δεδομένα», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε σε συνέντευξή του ο κ. Ευάγγελος Λιβιεράτος, ομότιμος Καθηγητής Χαρτογραφίας του ΑΠΘ.
Η μία συλλογή βρίσκεται στην Ελλάδα και έχει χάρτες του μηχανικού Ραζό, ενώ η «δίδυμή» της βρίσκεται στη Γαλλία και οι χάρτες της σχεδιάστηκαν από τον μηχανικό Πετρέ. Η πρώτη ανήκει στη Συλλογή Τρικόγλου, πολύτιμο απόκτημα της Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης του ΑΠΘ, η οποία οργάνωσε την έκθεση, σε συνεργασία με το Γενικό Προξενείο της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη και το Εργαστήριο Χαρτογραφίας ΑΠΘ. Η δεύτερη συλλογή ταξίδεψε από τη Service Historique de la Défense, που βρίσκεται στη Βενσέν, έξω από το Παρίσι.
Άκρα μυστικότητα και... σενάρια
Ας δούμε όμως γιατί η μυστική αποστολή του Γαλλικού Πολεμικού Ναυτικού στο Αιγαίο, επικεφαλής της οποίας ήταν ο υψηλόβαθμος αξιωματούχος Gravier d’Ortieres, είχε εντολή να σχεδιάσει λεπτομερείς χάρτες που περιλάμβαναν: ζώνες ασφαλούς αποβίβασης και ανεφοδιασμού, οχυρώσεις, αμυντικές ζώνες, χώρους συγκέντρωσης στρατευμάτων, οικισμούς κ.ά. Για να το κατανοήσουμε, θα πρέπει να ανατρέξουμε στον «Ιερό Συνασπισμό του Linz», ο οποίος ιδρύθηκε το 1684 από ευρωπαϊκές δυνάμεις, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις εδαφικές βλέψεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Κεντρική Ευρώπη. Οι νικηφόρες πολεμικές επιχειρήσεις του Συνασπισμού ανάγκασαν την οθωμανική αυτοκρατορία σε δεινή υποχώρηση προς τον νότο και στην ανακατάληψη τεράστιων περιοχών που είχαν περιέλθει στη οθωμανική κυριαρχία. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις άλλαζαν δραματικά τον πολιτικό χάρτη της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Τι σχεδίαζε να κάνει ο «Βασιλιάς Ήλιος», ο ισχυρότερος ηγεμόνας της Ευρώπης;
Σύμφωνα με τους ερευνητές, ένα πιθανό σενάριο είναι ότι ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ προσδοκούσε ότι ο μακροχρόνιος πόλεμος της οθωμανικής αυτοκρατορίας με τον Συνασπισμό του Linz θα δημιουργούσε πιθανόν μία ευκαιρία που θα του επέτρεπε να εδραιώσει την κυριαρχία του στην Ανατολική Μεσόγειο. Ένα δεύτερο σενάριο είναι ότι πιθανόν σχεδίαζε να επιτεθεί μόνος εναντίον των Οθωμανών, πρόταση που του υπέβαλε ο Gravier d’Ortieres, διαπιστώνοντας τις αδυναμίες της οθωμανικής στρατιωτικής μηχανής. Ό,τι κι αν σχεδίαζε ο Λουδοβίκος ΙΔ΄, προαπαιτούμενο ήταν η ύπαρξη ακριβέστατων χαρτών, γεγονός που εξηγεί τη χαρτογραφική δραστηριότητα του 1685-1687.
Καθοριστικό ρόλο για τις χαρτογραφήσεις εκείνες έπαιξε ο Ζαν Μπατίστ Κολμπέρ, ένας από τους πλέον δραστήριους υπουργούς Οικονομικών στην ευρωπαϊκή ιστορία. Ο Κολμπέρ ήταν επίσης επικεφαλής των ναυτικών υποθέσεων της χώρας, γεγονός που εξηγεί την ίδρυση της Ακαδημίας Επιστημών από τον ίδιο, το 1866, με στόχο πρωτίστως τις συστηματικές χαρτογραφήσεις. Ο Κολμπέρ επικεντρώθηκε στη χαρτογράφηση της Μεσογείου για δύο λόγους. Πρώτον, για να εξισορροπήσει τη ναυτική ανταγωνιστική παρουσία των Άγγλων και των Ολλανδών στη Μεσόγειο. Δεύτερον, για να προστατεύσει τα εμπορικά προνόμια που είχε εξασφαλίσει η Γαλλία από την Υψηλή Πύλη στην Ανατολική Μεσόγειο.
Μοναδικοί και... καινοτόμοι
Οι δύο συλλογές χαρτών που παρουσιάζονται στο Τελλόγλειο Ίδρυμα, εξαιρετικά σημαντικές ιστορικά και χαρτογραφικά, περιλαμβάνουν: 28 απεικονίσεις μεγάλων διαστάσεων των Κυκλάδων και 9 απεικονίσεις, επίσης μεγάλων διαστάσεων, με 28 όψεις των ακτών από τη θάλασσα. Απεικονίζονται τα νησιά Νάξος, Πάρος, Σίφνος, Μήλος, Ίος, Αντίπαρος, Κίμωλος, Πολύαιγος, Φολέγανδρος, Σίκινος, Ηρακλειά, Σχοινούσα, Κέρος, Κουφονήσια, όπως επίσης τα Κύθηρα και η Ελαφόνησος. Σε ό,τι αφορά τις ακτές, οι χάρτες αποτυπώνουν ακτογραμμές της Πελοποννήσου, της Ζακύνθου και των Κυκλάδων, όπως επίσης τους κόλπους της Τύνιδας και της Σαρδηνίας, απ’ όπου περνούσαν τα γαλλικά καράβια για να μπουν στο Αιγαίο.
Οι χάρτες του κυκλαδικού Αρχιπελάγους που σχεδίασαν οι μηχανικοί του «Βασιλιά Ήλιου» ξεχωρίζουν για τη μεγάλη κλίμακά τους 1 προς 5.000, πρωτόγνωρη για τη χαρτογραφία του 17ου αιώνα, και δίνουν την αίσθηση ότι έγιναν με χρήση σύγχρονων drones
Όποια κι αν ήταν τα σχέδια του Λουδοβίκου ΙΔ΄, το σημαντικό είναι ότι δημιουργήθηκαν σπουδαίοι χάρτες οι οποίοι παρέχουν εξίσου σπουδαίες πληροφορίες για τον φυσικό και ανθρωπογενή χώρο του κυκλαδικού Αρχιπελάγους κατά τον 17ο αιώνα. Αξιοσημείωτη είναι επίσης μία καινοτομία που επισημαίνουν οι Έλληνες μελετητές των χαρτών του Ρεζό. Είναι η αποτύπωση της προοπτικής με τρόπο που κάνει τη γαλλική χαρτογραφία να μοιάζει με πρόδρομο των drones.
Πληροφορίες: Έκθεση «Αρχιπέλαγος 1685-1687 στους χάρτες του Λουδοβίκου ΙΔ΄», Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ, Αγίου Δημητρίου 159Α, Θεσσαλονίκη. Διάρκεια έως τις 2 Απριλίου.
