180 χρόνια Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η ίδρυση του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) το 1837, επτά μόλις χρόνια μετά τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, το έθεσε εξαρχής στην πρώτη γραμμή των ιστορικών, πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων της χώρας. Πέρα από την πρωταρχική του αποστολή, που είναι η προαγωγή των επιστημών, το παλαιότερο αυτό πανεπιστήμιο της Ελλάδας συνδέθηκε άρρηκτα με τη συγκρότηση του σύγχρονου έθνους-κράτους, τους αγώνες του ελληνικού λαού για εθνική ολοκλήρωση, την εμπέδωση του δημοκρατικού πολιτεύματος και την επίτευξη βασικών αιτημάτων, μεταξύ των οποίων η καθολική εκπαίδευση. Για όλους αυτούς τους λόγους η Βουλή των Ελλήνων θεώρησε χρέος της να φιλοξενήσει την έκθεση «180 χρόνια Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών: ο θεσμός - οι άνθρωποι». Η έκθεση διοργανώθηκε από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ και φιλοξενείται στο Περιστύλιο του κτιρίου της Βουλής, έως τις 31 Μαΐου.

Δωρεάν ήταν η φοίτηση στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, δίνοντας σε φτωχούς νέους τη δυνατότητα να σπουδάσουν. Το 1892 επιβλήθηκαν στους φοιτητές εκπαιδευτικά τέλη, ενώ το 1963 καθιερώθηκε η δωρεάν παιδεία.

Η έκθεση, δομημένη θεματικά, παρουσιάζει ανάμεσα στις πρώτες εικόνες ένα σκίτσο της οικίας στην Πλάκα, όπου στεγάστηκε αρχικά το Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπως συνηθίσαμε να το ονομάζουμε. Ακολουθεί μία υδατογραφία με την περίφημη αθηναϊκή τριλογία, το επιβλητικότερο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα στην καρδιά της Αθήνας. Σε αυτήν, ανάμεσα στη Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και την Ακαδημία Αθηνών, προβάλλει το εξίσου λαμπρό μέγαρο του Πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο σχεδιάστηκε από τον Δανό αρχιτέκτονα Χανς Κρίστιαν Χάνσεν και οικοδομήθηκε το διάστημα 1839-1864.

Τα εκθέματα επιλέχθηκαν με τρόπο ώστε να καταδεικνύουν τη σύνδεση του Πανεπιστημίου Αθηνών με κομβικές ανακατατάξεις της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας: ιδεολογικές διώξεις, γλωσσικό ζήτημα, γυναικείο κίνημα, πόλεμοι, εμφύλιες συγκρούσεις, Κυπριακό, δικτατορία κ.ά. Το υλικό περιλαμβάνει φωτογραφίες, πρωτοσέλιδα εφημερίδων, έντυπα, χειρόγραφα, έργα τέχνης και λογοτεχνικά κείμενα, όπως επίσης εμβληματικά αντικείμενα από ορισμένα από τα 16 μουσεία του ΕΚΠΑ (τεράστιος αριθμός μουσείων για ένα πανεπιστημιακό ίδρυμα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο).

Επιλεγμένες προσωπογραφίες θυμίζουν πόσοι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών υπήρξαν κορυφαίες μορφές του πνευματικού, επιστημονικού και πολιτικού βίου της χώρας. Για παράδειγμα, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος αναδείχθηκε σε έναν από τους πυλώνες της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, υποστηρίζοντας με την περίφημη «Ιστορία του ελληνικού έθνους», την οποία έγραψε στα μέσα του 19ου αιώνα, τη συνέχεια του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα έως το Βυζάντιο και τη σύγχρονη εποχή. Ο Γιώργος Παπανικολάου, απόφοιτος του Πανεπιστημίου Αθηνών, ήταν ο πρωτοπόρος ερευνητής που ανακάλυψε το τεστ Παπ, σώζοντας εκατομμύρια γυναίκες, σε όλο τον κόσμο, από τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, καθηγητής της φιλοσοφίας του δικαίου, κατέλαβε το ανώτατο αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας.

Εμβληματικά αντικείμενα

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης τα αντικείμενα που δημιουργούν νησίδες ανάμεσα στις θεματικές ενότητες, αναδεικνύοντας τη σύνδεση του ΕΚΠΑ με τα μεγάλα γεγονότα της χώρας αλλά και τις μικρές ιστορίες των ανθρώπων. Ενδεικτικά αναφέρουμε το παλιό οδοντογλύφανο (ποδοκίνητο οδοντιατρικό μηχάνημα) που εκτίθεται μαζί με την επιστολή ενός φοιτητή προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940, τα οδοντιατρικά μηχανήματα του πανεπιστημίου είχαν επιταχθεί και είχαν μεταφερθεί στο αλβανικό μέτωπο, για τη φροντίδα των στρατιωτών. Μην αντέχοντας το κόστος αγοράς ενός νέου οδοντογλύφανου, ο φοιτητής ζητά να του επιστραφεί ένα από εκείνα που επανέκτησε το πανεπιστήμιο με τη λήξη του πολέμου.

Πολλά είναι επίσης τα εκθέματα που αναδεικνύουν τη συμβολή του ΕΚΠΑ σε διάφορα ερευνητικά πεδία. Για παράδειγμα, ένας προβολέας βολταϊκού τόξου (προτζέκτορας της εποχής) και τα εικονιζόμενα δίπλα του βακτήρια ελονοσίας και φυματίωσης δείχνουν τον αγώνα του πανεπιστημίου για την καταπολέμηση των δύο αυτών ασθενειών που αποτελούσαν μάστιγα για την Ελλάδα έως και τα μέσα του 20ού αιώνα. Στο πεδίο της αρχαιολογίας, τα βλέμματα κλέβουν οι φωτογραφίες από ανασκαφές που έφεραν στο φως κορυφαία ευρήματα. Ανάμεσά τους είναι μία φωτογραφία του Σπυρίδωνα Μαρινάτου, του αρχαιολόγου που ανακάλυψε την προϊστορική πολιτεία στο Ακρωτήρι της Θήρας, θαμμένη κάτω από ηφαιστειακά υλικά.

Φοιτητικό κίνημα

Τη δική τους θέση έχουν στην έκθεση οι φοιτητές του ΕΚΠΑ. Το πανεπιστήμιο ξεκίνησε τη λειτουργία του με μερικές δεκάδες άντρες φοιτητές, το 1890 υποδέχτηκε την πρώτη γυναίκα και έως σήμερα από τα αμφιθέατρά του πέρασαν εκατομμύρια φοιτητές και φοιτήτριες. Το φοιτητικό κίνημα εμφανίστηκε πολύ νωρίς, με κινητοποιήσεις για την παιδεία, τη Μεγάλη Ιδέα και συμμετοχή στον αντιοθωνικό αγώνα. Σε ό,τι αφορά το τελευταίο, μετά την έξωση του Όθωνα, η προσφορά των φοιτητών αναγνωρίστηκε με τη δημιουργία, το 1862, του πρώτου και μοναδικού σώματος οπλισμένων φοιτητών.

Φωτογραφίες από τα «Ευαγγελικά» (1901) και τα «Ορεστειακά» (1903), θυμίζουν στον επισκέπτη δύο μαύρες σελίδες του φοιτητικού κινήματος. Στα δύο αυτά επεισόδια, στα οποία οι φοιτητές διαδήλωναν με πάθος κατά της δημοτικής γλώσσας, υπερασπιζόμενοι την καθαρεύουσα, χάθηκαν ανθρώπινες ζωές. Θλιβερές σελίδες υπήρξαν και αργότερα, γραμμένες από φοιτητές αλλά και καθηγητές σε δύσκολες στιγμές της χώρας (π.χ. προαγωγές ημετέρων ή διώξεις κατά τη δικτατορία). Όμως, οι φωτεινές σελίδες είναι ασυγκρίτως περισσότερες.

Με την έναρξη του φοιτητικού συνδικαλισμού στον Μεσοπόλεμο, την εμφάνιση των αριστερών ιδεών και των παρατάξεων, το φοιτητικό σώμα γίνεται πολύ πιο πολιτικοποιημένο. Χιλιάδες φοιτητές στρατεύτηκαν με πολλαπλούς τρόπους στον εθνικοαπευλευθερωτικό αγώνα κατά την Κατοχή. Χιλιάδες ήταν και εκείνοι που κατέκλυζαν τους δρόμους της Αθήνας, με ορμητήριο τα Προπύλαια του πανεπιστημίου, για να διαδηλώσουν υπέρ της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, να διεκδικήσουν το 15% του κρατικού προϋπολογισμού για την παιδεία, να προασπίσουν τη συνταγματική νομιμότητα, με κεντρικό σύνθημα το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος 114. Όλα αυτά αναβιώνουν στην έκθεση με συγκλονιστικές φωτογραφίες εποχής, χωρίς να λείπει βεβαίως η αναφορά στην «κατάληψη της Νομικής» και στη συμβολή της φοιτητικής νεολαίας στην ανατροπή της επτάχρονης δικτατορίας.