Τα αρχαία νομίσματα αφηγούνται ιστορίες

Ξακουστός για τα αμύθητα πλούτη του, ο Λυδός βασιλιάς Κροίσος περηφανευόταν ότι είναι ο ευτυχέστερος άνθρωπος στον κόσμο. Γι’ αυτό και θύμωσε με τον Έλληνα φιλόσοφο Σόλωνα, όταν εκείνος τον προειδοποίησε με την περίφημη ρήση του «Μηδένα προ του τέλους μακάριζε». Χρόνια αργότερα, όταν ο Κροίσος ηττήθηκε από τους Πέρσες και βρέθηκε ανεβασμένος σε ταφική πυρά, θυμήθηκε μετανιωμένος τα λόγια του Σόλωνα και φώναξε τρεις φορές το όνομά του. Ο βασιλιάς των Περσών Κύρος θέλησε να μάθει τι σημαίνει η επίκληση αυτή και ακούγοντας την ιστορία χάρισε στον Κροίσο τη ζωή του.

Όλοι γνωρίζουμε το πάθημα του Κροίσου. Πόσοι όμως γνωρίζουμε ότι ο βαθύπλουτος βασιλιάς ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τον διμεταλλισμό, την ταυτόχρονη δηλαδή έκδοση χρυσών και αργυρών νομισμάτων, τον 6ο αι. π.Χ.; Πόσοι γνωρίζουμε ότι ο βασιλιάς Φίλιππος της Μακεδονίας ήταν ο πρώτος που έκοψε νομίσματα από χρυσό στην Ευρώπη, τον 4ο αι. π.Χ., και υπήρξε ένας από τους πρώτους θνητούς που απεικόνισε τον εαυτό του σε νόμισμα; Αυτές είναι δύο από τις πολλές ερωτήσεις που απαντά η έκθεση «ΧΡΗΜΑ. Σύμβολα απτά στην αρχαία Ελλάδα», η οποία συνδιοργανώθηκε από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και τη Νομισματική Συλλογή της Alpha Bank. Όπως το δηλώνει ο τίτλος της, η έκθεση εστιάζει στη συμβολική πλευρά των νομισμάτων, οι παραστάσεις των οποίων προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για την εκδότρια αρχή. Πληροφορίες που τα νομίσματα μετέφεραν στα πέρατα του αρχαίου κόσμου.

Η έκθεση παρουσιάζει 85 νομίσματα από την τεράστια συλλογή 11.100 νομισμάτων της Alpha Bank και, παρότι το θέμα της είναι ένα αντικείμενο συναλλαγής, βαρετό υπό μία έννοια, οι επισκέπτες της τη βρίσκουν συναρπαστική για δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι η καλλιτεχνική αξία που προσέδωσαν οι αρχαίοι Έλληνες στα ευτελή αυτά αντικείμενα, χαράσσοντας στις επιφάνειές τους μικροσκοπικές παραστάσεις που τα καθιστούν έργα τέχνης. Ο δεύτερος λόγος είναι η παράλληλη παρουσίαση 159 αρχαιοτήτων (αγγεία, αγάλματα, ειδώλια, επιγραφές, ανάγλυφα κ.ά.) τα οποία, όπως επισημαίνει ο Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης κ. Νικόλαος Σταμπολίδης, βρίσκονται σε διαρκή διάλογο με τα νομίσματα. Τα αντικείμενα αυτά προέρχονται από 32 μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού, είναι όλα εξαιρετικά δείγματα του ελληνικού πολιτισμού και φέρουν παρόμοιες παραστάσεις ή απεικονίζουν πρόσωπα και γεγονότα που βλέπουμε στα νομίσματα της έκθεσης. Ένα από αυτά είναι ο αττικός ερυθρόμορφος αμφορέας του Μύσωνα, 5ου αι. π.Χ., με τον Κροίσο ένθρονο στην ταφική πυρά, ο οποίος εκτίθεται ως δάνειο από το Μουσείο Λούβρου.

Αναζητώντας τη σχέση ανάμεσα στο νόμισμα και τις διάφορες πλευρές της κοινωνικής και πολιτικής ζωής στις αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη, η έκθεση αναπτύσσεται σε οκτώ ενότητες. Στην πρώτη ενότητα «Χρήμα και συναλλαγές» ο επισκέπτης θα ενημερωθεί για το ανταλλακτικό σύστημα πριν από την ανακάλυψη του χρήματος, θα δει τάλαντα, οβολούς και, βεβαίως, τα πρώτα νομίσματα από ήλεκτρο (ένα κράμα χρυσού και αργύρου που αφθονούσε στον ποταμό Πακτωλό), τα οποία εμφανίστηκαν στη δυτική Μικρά Ασία, στα μέρη Κροίσου, στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. Εκεί εκτίθεται και ο αιγινητικός αργυρός στατήρας με παράσταση θαλάσσιας χελώνας, θυμίζοντας ότι οι Αιγινήτες, σπουδαίοι έμποροι, ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκοψαν δικό τους νόμισμα, στα μέσα του 5ου αι. π.Χ.

Η ενότητα «Χρήμα και Εμπόριο» αποκαλύπτει πόσο σημαντικό θεωρούσαν οι αρχαίες πόλεις-κράτη το κατεξοχήν εξαγώγιμο προϊόν τους, το οποίο απεικόνιζαν επάνω στο νόμισμά τους. Ενδεικτικά παραδείγματα το τσαμπί σταφύλι σε αργυρή δραχμή της Νάξου Σικελίας και το κλαδί ελιάς σε στατήρα της Λέσβου. Στην ενότητα «Χρήμα και Τέχνη» ο επισκέπτης θα διαπιστώσει τη μεγάλη ομοιότητα ανάμεσα στον ένθρονο Ασκληπιό που εικονίζεται σε αργυρή δραχμή της Επιδαύρου και στο μαρμάρινο αγαλμάτιο του (150-200 μ.Χ.) από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου, το οποίο είχε ως πρότυπο το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού στην Επίδαυρο.

Στην ενότητα «Χρήμα και Ιστορία» το χάλκινο αθηναϊκό νόμισμα (120-140 μ.Χ.) με τον Θεμιστοκλή επάνω σε τριήρη μνημονεύει τη μεγάλη νίκη των Ελλήνων επί των Περσών στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, το 480 π.Χ. Ακολουθεί η οι ενότητα «Χρήμα και διακίνηση Ιδεών», με νομίσματα όπως το αργυρό τετράδραχμο Σμύρνης με γυναικεία κεφαλή που φορά τειχόμορφο στέμμα και συμβολίζει την Τύχη της πόλης. Στην ενότητα «Χρήμα και Προπαγάνδα» ξεχωρίζουν νομίσματα των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι οποίοι απεικόνισαν τον Μακεδόνα κοσμοκράτορα στα νομίσματά τους για να δηλώσουν ότι είναι απόγονοί του. Στην ενότητα «Χρήμα και κοινωνία» την παράσταση κλέβουν τα νομίσματα της πόρνης που βρέθηκαν σε ταβερνείο της Δήλου, προερχόμενα από όλη τη Μεσόγειο. Η έκθεση κλείνει με την ενότητα «Χρήμα και Τράπεζες» με χαρακτηριστικό έκθεμα ένα αργυρό τετράδραχμο από τη Μακεδονία, 93-87 π.Χ., στο οποίο εικονίζονται τα εξαρτήματα του ταμία: το κάθισμά του, ένα χρηματοκιβώτιο και ένα ρόπαλο για όσους αρνούνταν να πληρώσουν!