«Εμείς εξορίσαμε την ομορφιά. Οι Έλληνες πολέμησαν γι’ αυτήν», λέει ο Αλμπέρ Καμύ στο δοκίμιό του «Η εξορία της Ελένης», γραμμένο το 1948, λίγα χρόνια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας στοχάζεται πάνω στη σχέση του σύγχρονου κόσμου με την αρχαία Ελλάδα και οργίζεται γιατί το ωραίο και το μέτρο εξορίστηκαν από την Ευρώπη. Είκοσι πέντε αιώνες πριν, ο Σωκράτης έλεγε ότι το ωραίο ταυτίζεται με το Καλό (Πλάτων, «Ιππίας Μείζων ή περί του καλού»), ενώ ο Αριστοτέλης (4ος αι. π.Χ.) θεωρούσε ότι είναι άμεσα συνδεδεμένο με το Καλό και το Αληθές.
340 αρχαιότητες
Το ωραίο έχει βεβαίως πολλές όψεις και ερμηνείες, πέρα από εκείνες των φιλοσόφων, όπως αποκαλύπτει η περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ) με τον ενδεικτικό τίτλο «Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου». Φιλοξενώντας 340 αρχαιότητες από τις πλούσιες συλλογές του ΕΑΜ, η έκθεση παρακολουθεί πώς η τέχνη αποδίδει ή υποτάσσεται σε αυτό που κάθε εποχή θεωρεί ωραίο. Είτε πρόκειται για γλυπτά που απεικονίζουν το ανθρώπινο σώμα, είτε για καθημερινά αντικείμενα καλλωπισμού, τα επιλεγμένα εκθέματα αφηγούνται τις διαφορετικές εκφράσεις της αισθητικής σε ετερογενή κοινωνικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα, από τη νεολιθική περίοδο έως την ύστερη αρχαιότητα.
Παρακολουθώντας το ωραίο ως μια διαρκώς εξελισσόμενη πραγματικότητα, η έκθεση αναπτύσσεται σε τέσσερις ενότητες, με την πρώτη να αφορά την «Αιώνια αισθητική». Ο επισκέπτης διαπιστώνει σε αυτήν πώς διάφοροι τύποι αγγείων αλλά και καθημερινά ωφέλιμα σκεύη μεταμορφώνονταν από επιδέξιους τεχνίτες σε θαυμαστά έργα τέχνης. Ανάμεσά τους είναι μία περίτεχνη μαρμάρινη «καντήλα» Πρωτοκυκλαδικής εποχής (3200-3800 π.Χ.) από την Πάρο και ένα αριστουργηματικό σκεύος από ορεία κρύσταλλο σε σχήμα πάπιας, φιλοτεχνημένο από Μυκηναίο τεχνίτη τον 16ο αι. π.Χ.
Αφροδίτη και Έρωτας
Ακολουθεί η ενότητα «Το ωραίο και το επιθυμητό», όπου το βλέμμα τραβά καταρχάς η νησίδα που βρίσκεται στο κέντρο της αίθουσας, σχηματίζοντας δύο σταθμούς. Εκεί παρουσιάζονται δύο σκηνογραφημένα επεισόδια, ενδεικτικά όσον αφορά την αρχαία ελληνική ιδεολογία για την ομορφιά και τη σύνδεσή της με τον έρωτα. Κεντρικά πρόσωπα είναι, βεβαίως, η Αφροδίτη, η μεγάλη δασκάλα των μυστικών της ομορφιάς, και ο Έρωτας, ο πιο όμορφος ανάμεσα στους θεούς. Γεννημένος στα γενέθλια της Αφροδίτης και ερωτευμένος από τη φύση του με το κάλλος, ο μικρός Έρωτας ακολουθεί παντοτινά την ωραία θεά. Έτσι, το μαρμάρινο άγαλμα της ημίγυμνης Αφροδίτης (2ου αι. μ.Χ.), ως νύμφης στο λουτρό, που εκτίθεται εδώ, συνοδεύεται από ένα μαρμάρινο μικρό άγαλμα κοιμώμενου Έρωτα (2ου αι. μ.Χ.).
"Με 340 επιλεγμένες αρχαιότητες από τις πλούσιες συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, η έκθεση παρακολουθεί πώς η τέχνη αποδίδει ή υποτάσσεται σε αυτό που κάθε εποχή θεωρεί ωραίο
Στον δεύτερο σταθμό, πλάτη με τον πρώτο, ο επισκέπτης καλείται να παρακολουθήσει έναν προσφιλή μύθο της αρχαιότητας: την «Κρίση του Πάριδος». Ο μύθος ξεκινάει με τη δεξίωση που οργάνωσε ο Δίας στον Όλυμπο για τον γάμο της Θέτιδας με τον Πηλέα. Η θεά Έριδα δεν ήταν καλεσμένη και εκδικήθηκε πετώντας ένα μήλο που έγραφε «για την ομορφότερη». Ο Δίας απέφυγε τη δύσκολη θέση να επιλέξει ανάμεσα στην Ήρα, την Αθηνά και την Αφροδίτη, βάζοντας κριτή έναν θνητό, τον Πάρι. Η Ήρα του υποσχέθηκε το βασίλειο της Ασίας, η Αθηνά του πρόσφερε τη σοφία και τη νίκη στις μάχες και η Αφροδίτη του έταξε την ομορφιά και τον έρωτα, δηλαδή την Ωραία Ελένη. Ο Πάρις έδωσε το «μήλον της Έριδος» στην Αφροδίτη, με συνέπεια τον δεκαετή πόλεμο των Ελλήνων εναντίον των Τρώων.
Η έκθεση παρουσιάζει το μυθολογικό αυτό αφήγημα με πέντε αρχαία έργα. Ανάμεσά τους είναι ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο Αφροδίτης (1ου αι. μ.Χ.), που στο αριστερό της χέρι κρατά το μήλο της βράβευσης, και ένας ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας με παράσταση της Κρίσης του Πάριδος (περί το 340-330 π.Χ.).
Αρώματα, αλοιφές και πούδρες
Στις προθήκες των τοίχων εκατοντάδες εκθέματα προβάλλουν τη σημασία της ένδυσης, της υπόδησης, της κόμμωσης και κάθε είδους καλλωπισμού, ενώ έκπληξη αποτελούν οι δύο ανοικτές φιάλες που δίνουν στον επισκέπτη την ευκαιρία να μυρίσει ένα «αρχαίο» άρωμα. Πρόκειται για ένα άρωμα που παρασκεύασαν τα εργαστήρια Κορρές, σύμφωνα με πληροφορίες που μεταφέρουν πινακίδες Γραμμικής Β γραφής από την Πύλο (13ος αι. π.Χ.).
"Ένα στρώμα από κερουσίτη (λευκός μόλυβδος) άπλωναν στο πρόσωπό τους οι γυναίκες της ανώτερης κοινωνικής τάξης στους κλασικούς χρόνους, προκειμένου να έχουν κατάλευκο δέρμα
Τα εικονογραφημένα αγγεία αφηγούνται πώς αλλάζει η ενδυμασία με το πέρασμα των αιώνων. Για παράδειγμα, ο δωρικός πέπλος που απεικονίζεται στα ειδώλια δαιδαλικής τεχνοτροπίας (7ος αι. π.Χ.), στους ώριμους κλασικούς χρόνους δίνει τη θέση του σε έναν πέπλο αρκετά λεπτό, με πλούσιες πτυχώσεις και συχνά διάφανο. Οι περίτεχνες πυξίδες που περιείχαν αλοιφές, πούδρες και καλλυντικές ουσίες μαρτυρούν την επιθυμία των γυναικών να έχουν κατάλευκο δέρμα. Στον εξαιρετικό επιστημονικό κατάλογο της έκθεσης (έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων) αναφέρονται κάποια από τα καλλυντικά προϊόντα που έφτιαχναν οι γυναίκες, μόνες τους ή με τη βοήθεια ειδικών. Ανάμεσά τους ήταν το «ψιμμύθιον», ένα στρώμα κερουσίτη (λευκός μόλυβδος - ανθρακικό άλας του μολύβδου) που άπλωναν στο πρόσωπό τους οι γυναίκες της ανώτερης κοινωνικής τάξης στους κλασικούς χρόνους.
Αινιγματικές, αφαιρετικές μορφές
Η τρίτη ενότητα, «Προβάλλοντας το σώμα», παρακολουθεί πώς εκφράζεται το ωραίο στην εικαστική απόδοση του ανθρώπινου σώματος. Η περιήγηση ξεκινά από τα ανθρωπόμορφα νεολιθικά ειδώλια, πήλινα τα περισσότερα και πολύ μικρά, τα οποία αναπαριστούν κυρίως γυμνές, εύσαρκες γυναικείες μορφές. Το παλαιότερο είναι ένα λίθινο ειδώλιο «ιέρειας» από τα περίχωρα της Σπάρτης, το οποίο χρονολογείται στην Αρχαιότερη Νεολιθική, περί το 6500-5800, τοποθετώντας σε εκείνη την μακρινή εποχή την απαρχή της γλυπτικής. Ακολουθούν τα περίφημα κυκλαδικά ειδώλια, ιδιαίτερα αγαπητά, λόγω της αρχετυπικής γυναικείας μορφής που αναπαριστούν στην πλειονότητά τους.
Με αφετηρία τον 16ο αι. π.Χ., τα εκθέματα της Μυκηναϊκής εποχής αποκαλύπτουν το αισθητικό ιδεώδες της γυναικείας μορφής στον μυκηναϊκό κόσμο. Οι Μυκηναίες δεν χαμογελούν, αλλά υιοθετούν έκφραση ηρεμίας, σοβαρότητας και ενίοτε αυστηρότητας. Ξεχωριστό έκθεμα που δεν πρέπει να προσπεράστε είναι ένα πολύ μικρό σύμπλεγμα με δύο γυναίκες που είναι στοργικά αγκαλιασμένες και βοηθούν ένα κοριτσάκι να σταθεί όρθιο. Τα χάλκινα ειδώλια της Γεωμετρικής περιόδου αντικατοπτρίζουν το πνεύμα της ηρωικής εποχής, ενώ οι κούροι με τα στιβαρά κορμιά μαρτυρούν τη γέννηση της μεγάλης πλαστικής στους αρχαϊκούς χρόνους.
Από τις ιδανικές μορφές στον ρεαλισμό
Τα εκθέματα της κλασικής εποχής φέρουν τη σφραγίδα του μέτρου, του κανόνα και της αρμονίας, απεικονίζουν την αιώνια ομορφιά και τη νιότη και αποκτούν κινητικότητα, γεγονός που καταγράφεται ως κοσμοϊστορικό στην τέχνη. Εδώ θα δούμε, μεταξύ άλλων σπουδαίων έργων, ρωμαϊκά αντίγραφα μεγάλων καλλιτεχνών. Ένας κορμός αγάλματος Αφροδίτης αποτελεί ύστερο ελληνιστικό αντίγραφο της Αφροδίτης των Θεσπιών που φιλοτέχνησε ο Πραξιτέλης (370-360 π.Χ.). Ένας εντυπωσιακός κορμός Ασκληπιού (2ου αι. π.Χ.), γλυπτό με πάθος και έντονη κινητικότητα, αντιγράφει έργο του Πάριου καλλιτέχνη Σκόπα (α’ μισό 4ου αι. π.Χ.). Το άγαλμα του διαδούμενου νέου από τη Δήλο (π. 100 π.Χ.) αντιγράφει χάλκινο έργο του διάσημου ανδριαντοποιού Πολυκλείτου (420 π.Χ.) και αποδίδει τις αρχές για τη συμμετρία και τις αναλογίες που ανέπτυξε ο γλύπτης στο θεωρητικό έργο του «Κανών».
Στη ελληνιστική εποχή η γλυπτική τέχνη κατακτά τον ρεαλισμό, τη δραματικότητα, την έντονη κίνηση και το εκρηκτικό πάθος. Την ίδια εποχή διαδραματίζεται μία κοσμοϊστορική ανατροπή: τα λαμπρά έργα γλυπτικής, που υπηρετούσαν έως τότε τα ιδανικά της πόλης και της θρησκείας, μετατρέπονται σε εμπορεύσιμα έργα που διακοσμούν τα ανάκτορα των ελληνιστικών ηγεμόνων και αργότερα τις βίλες των Ρωμαίων. Από τα μέσα του 2ου αι. π.Χ., η αυξημένη ζήτηση έργων τέχνης οδηγεί στη μαζική κατασκευή αντιγράφων που ανατρέχουν στις ιδανικές μορφές του 5ου και του 4ου αι.π.Χ. Ενδεικτικά έργα Ελληνιστικής εποχής με κλασικιστικό ύφος είναι, ανάμεσα σε άλλα, το άγαλμα ενός νέου αθλητή από την Ελευσίνα (2ου αι. π.Χ.) και το μικρό άγαλμα ενός νέου από την Κόρινθο (1ου αι. π.Χ.), που ερμηνεύεται ως προσωποποίηση του Ύπνου ή του Θανάτου.
Ένα συγκλονιστικό πορτραίτο
Η έκθεση κλείνει με την ενότητα «Η ατέρμονη αναζήτηση», όπου το βλέμμα δικαιωματικά κλέβει ένα χάλκινο ανδρικό πορτραίτο από τη Δήλο, χρονολογούμενο στις αρχές του 1ου αι. π.Χ.. Τον ίδιο αιώνα η Δήλος καταστράφηκε και λεηλατήθηκε δύο φορές (το 99 π.Χ. από τον Μιθριδάτη και το 69 π.Χ. από πειρατές), με αποτέλεσμα να πέσει σε παρακμή και σταδιακά να εγκαταλειφθεί. Με μελαγχολική έκφραση και ρυτίδες στις άκρες των ματιών, ο άνδρας που απεικονίζεται στο πορτραίτο μοιάζει να ξεδιπλώνει τις σκέψεις και τα συναισθήματα ενός ανθρώπου που ζει σε έναν κόσμο ταραγμένο και ασταθή, όπως επιβεβαίωσε και η καταστροφή της ακμαίας Δήλου. Βλέποντας το στοχαστικό βλέμμα του, έχουμε την αίσθηση ότι αναρωτιέται για την ανθρώπινη ύπαρξη, τα σημαντικά και τα ουσιώδη που συνιστούν την αξία και την ομορφιά της.
Πληροφορίες: Έκθεση «Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου», Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 28η Οκτωβρίου (Πατησίων) 44, Αθήνα. Διάρκεια έκθεσης έως τέλος 2019. Δικτυακός τόπος: www.namuseum.gr
Η έκθεση εντάσσεται στις δράσεις του Ευρωπαϊκού Έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018 και αποτελεί το τελευταίο μέρος της εκθεσιακής τριλογίας που πραγματοποίησε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για να τιμήσει την επέτειο των 150 χρόνων από τη θεμελίωση του εμβληματικού κτηρίου του. Η τριλογία άνοιξε το 2015 με την έκθεση «“Ένα όνειρο ανάμεσα σε υπέροχα ερείπια...” Περίπατος στην Αθήνα των περιηγητών, 17ος-19ος αιώνας» και συνεχίστηκε, το 2016, με τις «Οδύσσειες».
