Θεσσαλονίκη, 5 Αυγούστου 1917. Το λιμάνι, η προκυμαία και οι πυκνοδομημένες συνοικίες πίσω από το θαλάσσιο μέτωπο σφύζουν από ζωή. Η πολυπολιτισμική μητρόπολη της Μακεδονίας ζει στους ρυθμούς μιας μέρας σαν όλες τις άλλες, ανυποψίαστη για τη συμφορά που θα τη χτυπήσει το απόγευμα: την πυρκαγιά που θα αφανίσει το ιστορικό κέντρο της, αλλά θα σταθεί και η αφορμή να γεννηθεί εκεί, πάνω στις στάχτες, μια νέα, σύγχρονη πόλη.
Η πυρκαγιά, διάρκειας 32 ωρών, δεν είχε ανθρώπινα θύματα. Δημιούργησε όμως 70.000 άστεγους και κατέστρεψε 9.500 κτίσματα: σπίτια, καταστήματα, ξενοδοχεία, τζαμιά, συναγωγές και χριστιανικούς ναούς. Απτά τεκμήρια για την προγενέστερη φυσιογνωμία και τη ζωή της πόλης αποτελούν τα μνημεία που δεν άγγιξαν οι φλόγες, οι φωτογραφίες πριν από την καταστροφή και τα ευρήματα που ήρθαν στο φως κατά τη διάνοιξη των σηράγγων του Μετρό. Ένα από τα διασωθέντα μνημεία, στο όριο τότε της πυρίκαυστης ζώνης, είναι το Μπέη Χαμάμ (Λουτρά Παράδεισος), το οθωμανικό μνημείο στο οποίο φιλοξενείται η έκθεση «1917: Μνημεία στις φλόγες» της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης (ΕΦΑΠΟΘ). Συμβολική η επιλογή του χώρου για μία έκθεση που ζωντανεύει μνήμες από την προ εκατονταετίας Θεσσαλονίκη και παρουσιάζει τον μετασχηματισμό του ιστορικού προσώπου της μετά το 1917.
"Η έκθεση «1917: Μνημεία στις φλόγες» ζωντανεύει μνήμες από τον καθημερινό βίο της πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης πριν από την πυρκαγιά και παρακολουθεί τον μετασχηματισμό του ιστορικού προσώπου της μετά την καταστροφή
Πολυπολιτισμική πόλη
Το 1917 η πόλη μετρούσε μόλις πέντε χρόνια στο ελληνικό κράτος. Σύμφωνα με την απογραφή του 1913, στο κέντρο της κατοικούσαν 50.000 Εβραίοι, 38.000 μουσουλμάνοι και 21.000 χριστιανοί. Στα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στον συνολικό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης (157.000 άτομα) προστέθηκαν οι συμμαχικές δυνάμεις της Στρατιάς της Ανατολής, ενώ «στρατιές» ολόκληρες ήταν και οι πρόσφυγες που κατέφυγαν εκεί από περιοχές στις οποίες μαινόταν ο πόλεμος. Λέγεται, μάλιστα, ότι η πυρκαγιά ξεκίνησε από την αυτοσχέδια κουζίνα ενός πρόσφυγα.
Πολλές από τις καθημερινές φωνές εκείνης της εποχής σιώπησαν λόγω των ιστορικών εξελίξεων: οι μουσουλμάνοι έφυγαν με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, οι Εβραίοι ήταν τραγικά θύματα του Ολοκαυτώματος το 1943. «Η Θεσσαλονίκη του 2017 δεν είναι η οθωμανική πόλη, η “νέα Ιερουσαλήμ” ή “η πρωτεύουσα των προσφύγων”», λέει η προϊσταμένη της ΕΦΑΠΟΘ Πολυξένη Αδάμ-Βελένη. «Είναι εντελώς διαφορετική και όλα αυτά μαζί. Η ροή της ιστορίας έχει παρασύρει τους ανθρώπους και τα πράγματα, αλλά δεν οδήγησε στη λήθη».
Νησίδες μνήμης
Νησίδες μνήμης, σημεία αναφοράς και ιστορικές σταθερές είναι κατ’ αρχάς τα μνημεία της πόλης, μεταξύ των οποίων το αναστηλωμένο Μπέη Χαμάμ που φιλοξενεί την έκθεση. Οικοδομημένο το 1444 πάνω σε απομεινάρια βυζαντινών εκκλησιών, το Μπέη Χαμάμ ήταν το μεγαλύτερο χαμάμ της Θεσσαλονίκης και ένα από τα σημαντικότερα στα Βαλκάνια. Λειτουργούσε ως τη δεκαετία 1960, διατηρώντας μνήμες μιας καθημερινότητας από ένα άγνωστο για εμάς παρελθόν.
"Η πυρκαγιά, διάρκειας 32 ωρών, δεν είχε ανθρώπινα θύματα. Δημιούργησε όμως 70.000 άστεγους και κατέστρεψε 9.500 κτίσματα: σπίτια, καταστήματα, ξενοδοχεία, τζαμιά, συναγωγές και χριστιανικούς ναούς
Τεκμήρια καθημερινού βίου αποτελούν και τα αντικείμενα από τα καμένα νοικοκυριά και καταστήματα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Εντοπίστηκαν στο ανώτερο στρώμα των Σταθμών Εγνατία και Αγία Σοφία, στη διάρκεια των ανασκαφών που διενεργήθηκαν κατά τη διάνοιξη των σηράγγων του Μετρό. Ανάμεσά τους είναι ο χάλκινος αποστακτήρας μιας ταβέρνας, γυάλινα μπουκάλια ενός φαρμακείου, καμένα φασόλια και κουκούτσια από ελιές, καμένες κουβαρίστρες ραπτομηχανής, ένα απόκομμα γαλλόφωνης εφημερίδας με ημερομηνία Αύγουστος 1917 κ.ά.
Το πριν και το μετά
Η έκθεση «1917: Μνημεία στις φλόγες» είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας της ΕΦΑΠΟΘ με τέσσερις υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Μαζί με τα ευρήματα των ανασκαφών, ο επισκέπτης βλέπει επίσης αρχειακό υλικό από το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, από δώδεκα ακόμα φορείς, καθώς και από το αδημοσίευτο αρχείο σχεδίων της ΕΦΑΠΟΘ. Έτσι, μαζί με τα ευτελή κατάλοιπα που ζωντανεύουν στιγμές μιας αλλοτινής καθημερινότητας, ο επισκέπτης βλέπει και φωτογραφίες με τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης να παρακολουθούν ανήμποροι τη φωτιά που αφανίζει τις περιουσίες τους, σχέδια των μηχανικών για την ανοικοδόμησή της και άλλα τεκμήρια που ξετυλίγουν όψεις της μεταμόρφωσής της σε μία σύγχρονη πόλη.
